Pisanka, czyli upiększanie formy doskonałej.

Mój cotygodniowy wpis wypadł w pierwszy dzień świąt Wielkanocnych, zatem wypada nawiązać do tego pięknego święta. Większości ludziom kojarzy się ono z męką Chrystusa (i kilka dodatkowymi centymetrami :)), jednak to najstarsze i najważniejsze dla Chrześcijan święto, ma w swoim zamyśle przynosić radość, nadzieję i zadumę nad cudem życia. W obrzędowości wielu kultur symbolem życia jest jajko - jeden z najdoskonalszych tworów w przyrodzie. W jego owalnym kształcie i strukturze upatrywano znaczeń magicznych i nadprzyrodzonych, bowiem samo to, że wewnątrz kruchej skorupki tli się życie jest cudem samym w sobie. Nic więc dziwnego, że jajko stało się przedmiotem kultu lub "narzędziem" służącym do odprawiania różnorakich rytuałów, również Naszych wielkanocnych. Oto kilka ciekawych informacji na temat jajka, pisanek, zwyczajów i zabaw.

N A   P O C Z Ą T K U   B Y Ł O   J A J O...

Motyw jaja pojawia się zarówno w mitologii znad basenu Morza Śródziemnego jak i w legendach skandynawskich, prasłowiańskich, celtyckich, egipskich, babilońskich, a nawet filipińskich, indyjskich czy aborygeńskich. Niezależnie od szerokości geograficznej wierzono, że z "kosmicznego" jaja powstał wszelki porządek, Słońce, Ziemia, Niebo, gwiazdy... Co ciekawe, w prawie wszystkich kulturach symbolika jajka jest bardzo podobna i ma związek ze wszechświatem, domem, narodzinami, światłem słonecznym, ciągłością świata poprzez cykliczność pór roku, z naciskiem na wiosnę, kiedy wszystko budzi się do życia z zimowego snu. W wiosennych obrzędach prymitywnych ludów pogańskich jajo uważano za talizman zaklinający dobre moce oraz mający zapewnić zdrowie, witalność i miłość.  

Pisanki chińskie

P I S A N K A   D O B R A   N A   W S Z Y S T K O

Każdy region, państwo czy wspólnota etniczna mają swoją autonomiczną sztukę, charakterystyczny kod zdobniczy, ornamentykę, poprzez którą wyraża swoje wierzenia, tradycje i kulturę. Jajko, doskonałe w swojej formie, jest jasne i gładkie, więc stanowi dobre tło do wszelkich dekoracji. Wierzono, że barwienie i zdobienie jaj potęgowało ich cudowne własności. Rytuały z wykorzystaniem malowanych jaj miały zapewnić pomyślność, dostatek, płodność ludzi i zwierząt oraz urodzaj zbiorów. W wielu kulturach pisanka stanowiła także element zwyczajów zalotnych i zadusznych oraz praktyk magicznych i leczniczych. Kiedy człowiek lub zwierzę niedomagało, pocierano zmienione chorobowo miejsca właśnie ozdobnymi jajkami. Jedna z najstarszych polskich wzmianek dotycząca pisanek pochodzi z okresu między 1274 a 1287r. i ma związek z osobą św. Jadwigi. Jak wieść niesie, pewien wpływowy sędzia miał syna, który nie chodził od urodzenia. Tuż przed świętami wielkanocnymi, matka zaniosła ośmioletniego już chłopca na grób świętej i jak zwykle modliła się o cudowne ozdrowienie syna. Wtedy wydarzył się cud, który widziało wielu świadków, w tym matka przełożona pobliskiego klasztoru. Chłopiec stanął nagle o własnych siłach i schylił się po pisankę, która leżała przed nim na ziemi. Trzymając ją w rękach kilkakrotnie obszedł grób św. Jadwigi. Kiedy chłopiec stawiał coraz pewniejsze kroki, matka przełożona rzucała przed nim kolejne pisanki, aby "wzmocnić" cud, który właśnie się wydarzył.       

Bóg Dionizos ze swoimi atrybutami - pawiem i jajkiem,
Grecja, 350 r. BC, via www.britishmuseum.org

C H R Y Z A N T E M Y,   S K A R A B E U S Z E   I   K O R A N 

Zwyczaj dekorowania jaj różnymi technikami znano już w starożytności, jego rodowód wywodzi się z terenów sumeryjskiej Mezopotamii i stopniowo został przejęty przez wiele innych kultur. Najstarsze pisanki liczą podnad 5 tys. lat i pochodzą z terenów Asyrii, Egiptu, Rzymu, Persji, a nawet Chin. Niestety ze względu na kruchość pisanek niewiele ich się zachowało do naszych czasów, na szczęście zachowało się trochę materiałów, dzięki którym wiemy jak je zdobiono w poszczególnych regionach. Chińczycy, z okazji nadejścia wiosny, wręczali sobie jajka malowane w misterne miniatury kwiatów wiśni, chryzantem i ptaków, w dawnym Sudanie skorupki dekorowano fragmentami Koranu. Zwyczaj pisanek występował również w judaiźmie, np. przy okazji styp. Żydzi mieli też w zwyczaju spożywać ugotowane jajka przy grobach zmarłych jako przypomnienie nieustannego odradzania się życia. W Grecji jajko było atrybutem bogini miłości - Afrodyty, a w Egipcie - bogini Ptah. Jaja z motywami ludzkich postaci i skarabeusza oraz osobistymi życzeniami układano w koszyczkach uplecionych z liści palmowych i zawieszano na drzewach lub dachach domostw wierząc, że prośby zostaną wysłuchane. Natomiast jaja strusie używane były jako puchary do picia, zawieszane jako lampiony u sufitu świątyń lub umieszczane w egipskich grobowcach. W rzymskich katakumbach zaś znaleziono antyczne posążki i płaskorzeźby Dionizosa trzymającego w dłoni jajko, co oznaczało nadzieję na powrót do życia. 

Pisanka arabska z cytatami zaczerpniętymi
z Koranu

C H R Z E Ś C I J A Ń S T W O   K O N T R A   P O G A Ń S T W O
W miarę rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa, przejęło ono symbolikę jajka i tradycję zdobienia go z tradycji pogańskich, gdyż idealnie wpasowywały się w doktrynę kościelną. Oprócz wymienionych wcześniej znaczeń, cud narodzin pisklęcia, które z trudem przekuwa skorupkę, interpretowano jako walkę z trudami, próbą cierpliwości, zwycięstwo życia nad śmiercią i nadzieję na życie wieczne. W prawosławnym odłamie chrześcijaństwa, w Niedzielę Wielkanocną pisanki składano przy grobach zmarłych - w ten sposób dzielono się z nimi radosną nowiną o zmartwychwstaniu Chrystusa i odrodzeniu wszelkiego życia.  
W pewnym momencie ekspansyjny Kościół postanowił "oczyszcić" symbol jajka z pogańskich naleciałości związanych z kultami sił przyrody. Na przykład w obrzędowości Słowian jajko mocno związane było z kultem boga-słońca. Jako przedmiot kultu solarnego było potężnym amuletem chroniącym m.in. przeciw urokom i złym mocom. Według pogańskich rytuałów wiosennych, symbolizujących budzenie się nowego życia, mężczyźni polewali kobiety wodą, a one w zamian obdarowyły mężczyzn jajkami. Kościół dążył do wyplenienia tradycji ludowych i na pewien okres wprowadził nawet zakaz malowania i spożywania jajek w okresie świąt wielkanocnych.
Mimo to na ziemiach polskich, w okolicach Ostrówka i Wrocławia, odkryto pozostałości grodu słowiańskiego z X wieku, w którym znaleziono szczątki pisanek, świadczące o silnych tradycjach ludowych. Z tego samego okresu odkryto również pierwsze pisanki na terenach ukraińskich. 

Pisanki z wycinanką łowicką, via www.poland.gov.pl

Tradycyjne pisanki ukraińskie, via www.ukrainianmuseum.org

C Z E R W O N E   J A J K O ?   T O   D O B R A   N O W I N A !
Zwyczaj dekorowania jajek najprawdopodobniej sprowadzili do Europy Persowie. Dużą wagę przywiązywano nie tylko do ornamentu, ale również do barwy, bowiem kolorystyka pisanek przypisywana była różnym intencjom, np. stosując czerwień i biel oddawano cześć domowym duchom-opiekunom, a czerń i biel - duchom ziemi, barwnik zielonkawy odnosił się do odrodzenia przyrody i miłości, a odcienie brązu - do przyciągnięcia szczęścia rodzinnego. Pierwsze odkryte na polskich ziemiach pisanki miały brunatnoczerwony kolor i wzór rysowany roztopionym woskiem. Wzór ten przedstawiał elementy solarne oznaczające odrodzenie życia oraz proste figury geometryczne symbolizujące wieczność. Natomiast najstarsze zachowane ukraińskie pisanki posiadały ornament paskowy i miały barwę żółto-zieloną.
Jednak dominującą barwą pisanek w kulturze chrześcijańskiej była czerwień - kolor zwycięstwa, radości i dobrej nowiny. Na czerwono barwili jajka pierwsi chrześcijanie, a w prawosławiu zwyczaj ten pozostał do dnia dziesiejszego. Czerwień ma związek z przekazem dotyczącym Marii Magdaleny. Według żydowskiego zwyczaju, o którym pisałam wcześniej, a wywodzącego się jeszcze z Egiptu, spożywano ugotowane jajka przy mogiłach zmarłych dla uczenia ich pamięci. Maria Magdalena zamierzała to zrobić przy grobie zmarłego Chrystusa. Kiedy jako pierwsza zobaczyła go zmartwychwstałego, jajka w jej koszyku okryły się krwistą czerwienią. Uradowana kobieta, czym prędzej pobiegła do apostołów, aby podzielić się z nimi radosną nowiną i jajkami.

Maria Magdalena trzymająca
w dłoni czerwone jajko

K I E D Y   I   K T O   Z D O B I Ł   P I S A N K I ?
Według pradawnej słowiańskiej tradycji jajka zdobiono w okresie równonocy wiosennej, tzw. Jarymi Godami, jednak obecnie zwyczaj ten prawie zanika. Ogólnie malowaniem pisanek zajmowano się w czasie postu, nawet trzy tygodnie przed Wielkanocą lub tylko w Wielkim Tygodniu, zaczynając np. w Niedzielę Palmową, należało to jednak zakończyć w Wielki Piątek. 
Początkowo zdobieniem jajek zajmowały się wyłącznie kobiety, najlepiej młode i niezamężne. W tym czasie żaden mężczyzna nie mógł przekroczyć progu izby, ponieważ mógłby rzucić zły urok na... pisanki. 

"Jezus w domu Marty i Marii" - obraz Diego Velázqueza, 1618r.,
własność National Gallery w Londynie 

K O M U   P I S A N K Ę,   K O M U ?   B O   I D Ę   D O   D O M U

Czy wiesz, że wyściełane siankiem koszyki wielkanocne, to rodzaj metafory ptasiego gniazda, w którym zapewnione są warunki do rozwoju nowej formy życia? Natomiast zwyczaj święcenia jaj początkowo był praktykowany tylko w średniowiecznych klasztorach, gdzie przestrzegano postu czasem bardzo rygorystycznie. Wierzono, że święcenie jajek pozwoli uniknąć chorób wywołanych nadmiernym poszczeniem i wyprosić błogosławieństwo dla duszy i ciała.     

Tak jak w trakcie wieczerzy wigilijnej dzielimy się opłatkiem tak podczas śniadania wielkanocnego wymienamy się poświęconym jajkiem. Zwyczaj ten ma za zadanie nie tylko upamiętniać powstanie z grobu Chrystusa, ale dać również pretekst do kontemplacji nad życiem i stworzyć okazję do wymiany życzeń między bliskimi. W przeszłości zwyczajem było obdarowywanie się malowanymi jajkami najpierw wśród członków rodziny, później z przyjaciółmi i sąsiadami. Natomiast jeśli kawaler podobał się pannie, ta dawała mu ozdobną pisankę, co on odczytywał jako wyraz sympatii i odwrotnie.
Jak wspomniałam wcześniej, malowanymi jajkami dzielono się również ze zmarłymi przodkami. Na dowód pamięci toczono je po grobach oraz wkopywano w ziemię jako ofiarę i pokarm. Jedną z dawnych tradycji było również zakopywanie jaj na polach i w ogrodach, skorupki zaś rzucano do sadów pod drzewa, wszystkie te "zabiegi" miały zapewnić obfitość zbiorów.



  

Jedna z niemieckich tradycji wielkanocnych, via www.spiegelonline.com

P I S A N K A,   D A S   O S T E R E I,   E A S T E R   E G G
Zwyczaj zdobienia jaj obecnie najpopularniejszy jest na terenach Wschodniej i Środkowej Europy oraz w Niemczech. Dla Niemców ważnym elementem tradycji jest tzw. bukiet wielkanocny skomponowany w wazonie z młodych gałązek, na których zawiesza się ozdobne wydmuszki. Niektórzy dekorują też pisankami krzewy i drzewa rosnące przed swoim domem. Dla niemieckich dzieci (i nie tylko!) dużą atrakcją jest szukanie pisanek, łakoci i malutkich podarków ukrytych w mieszkaniu lub ogrodzie. Podobną tradycję kultywują Francuzi, z tą różnicą, że tam szuka się czekoladowych jaj.
W Rosji, podobnie jak w Polsce, pisanki mają bardziej symbol religijny i są najważniejszym elementem świątecznego stołu. Jajka maluje się tam zazwyczaj na kolor czerwony (co ma symbolizować krew Chrystusa) i dzień wcześniej święci w Cerkwi. Również Szwedzi znają zwyczaj malowania jaj, jednak ich wzornictwo jest zupełnie odmienne, od tego dobrze nam znanego. 
W Czechach w okresie wielkanocnym popularne są świąteczne jarmarki, gdzie można zaopatrzyć się w gotowe pisanki, słodycze i ozdoby. W Wielkiej Brytanii Wielkanoc ma charakter jeszcze bardziej komercyjny, co pewnie wynika ze świeckiej historii tego państwa. Mimo to nieliczne wzmianki historyczne mówią, że np. w 1290 r. król Edward I nabył około 460 jajek, które kazał pokryć złotem i podarować członkom swojego dworu. Od tego czasu jednak zarówno tradycja malowania jajek jak i samo wielkanocne świętowanie dawno już zanikło... za to pojawiły się poświąteczne wyprzedaże, na które każdy Brytyjczyk czeka z niecierpliwością. Co ciekawe, również we Włoszech - kraju o wciąż mocnych tradycjach katolickich, preferuje się raczej krótki wyjazd niż tradycyjne świętowanie w domu, a zwyczaj pisanek nie jest specjalnie kultywowany. Inaczej było w przeszłości, gdzie pisanki stanowiły ważny element tradycji wielkanocnej i... karnawałowej (czytaj też post: Palazzo Labia). Dowodem na to jest choćby obraz poniżej, który przedstawia trzech uczestników zabaw karnawałowych z przełomu XV i XVI wieku, niosących kosz z malowanymi jajkami wypełnionymi perfumami! Cóż jak to się mówi: Co kraj, to obyczaj.
             

  


P I S A N K I,   H U L A N K I,   S W A W O L E
Co kraj, to obyczaj, to inny rodzaj zdobienia pisanek, inne potrawy, inne tradycje i inne zabawy. Jedni robią jajka z czekolady, inni przystrajają nimi drzewa, jeszcze inni szukają ich w ogrodzie. W wielu regionach Europy Zachodniej utrzymał się jeszcze zwyczaj rozbijania skorupki za pomocą monet lub uderzania jajkiem o czoło. W Polsce zaś, wciąż popularna jest zabawa zwana "Walatką", gdzie dwie osoby stukają się jajkami, oczywiście wygrywa ten, którego skorupka pozostanie nienaruszona.
Popularną zabawą w katolickim Meksyku jest "Piniata" polegająca na rozbijaniu o głowę wydmuszek wypełnionych confetti tzw. Carcarones, natomiast w argentyńskiej zabawie "Huevo Podrido" (zepsute jajko) chodzi o podrzucenie papierowej kulki uważanej za to jajo, któremuś z uczestników zabawy.
W krajach anglosaskich, mimo zaniku tradycji wielkanocnych, popularna jest wciąż gra zwana "Egg Rollling". Polega ona turlaniu jajek, a to, które pierwsze dotrze do mety w nienaruszonym stanie, oczywiście wygrywa. 

Pisanki ażurowe tzw. ażurki, via www.fotosik.pl

B O G A C T W O   W Z O R Ó W,   T E C H N I K   I   K O L O R Ó W

Wszystkim tym, którzy pragną samodzielnie zrobić własną pisankę polecam na początek tzw. kraszankę (zwaną też malowanką). Technika ta napewno nikogo nie zniechęci do pisankarstwa, ponieważ jest dziecinnie prosta. Efekt uzyskuje się poprzez ugotowanie jajka w roślinnym wywarze! Aby otrzymać różową barwę skorupki, należy użyć soku z buraka. Dla uzyskania brązowo-rudego odcienia zanurzamy jajka w wywarze z łupin cebuli, kolor czarny jajku nadadzą łupiny orzecha włoskiego lub kory dębu, a kolor żółty - kora jabłoni lub kwiatostan nagietka. Płatki ciemnej malwy zabarwią skorupkę na fioletowo, a pędy młodego żyta - na zielono.

Wszystkim tym, którzy mają większe ambicje (i więcej czasu), polecam nalepianki. Technika ta również nie wymaga większych umiejętności manualnych, za to efekty mogą być imponujące. Tworzenie nalepianek polega na przyczepianiu do skorupki kawałków ozdobnego papieru, ścinków tkanin, płatków kwiatów i wszystkiego tego, co mamy pod ręką i co się nadaje. Przykładem takiej formy zdobienia są piękne pisanki łowickie i krakowskie, które pokrywa się papierowymi wycinankami charakterystycznymi dla tego folkloru.

Techniką, która wymaga już większego wyczucia artystycznego i pewniejszej ręki jest wykonywanie typowych pisanek. Powstają one poprzez rysowanie (dawniej mówiło się pisanie) na skorupce deseni zamoczoną w gorącym wosku igłą. Jajko z takim woskowym wzorem zanurza się w barwniku. Oprócz igły, można używać szydła, słomki, patyczka lub tworzyć pisanki bez narzędzi pomocniczych np. nakrapiając jajka woskiem albo rysując deseń rozgrzanym końcem świecy. Podobny efekt dekoracyjny dają tzw. drapanki.

I na koniec pisanki ażurowe. Niewątpliwie, to już wyższa szkoła jazdy, wymagająca nie lada precyzji, wprawy i zdolności plastycznych. "Ażurki" uzyskuje się z wydmuszek jaj kurzych, gęsich, kaczych i strusich. Narzędzia używane w tej technice pochodzą z warsztatu jubilerskiego i są to m.in. miniwiertło, miniszlifierki, piaskarki czy frezarki. Otwory w skorupce tworzą lekką i koronkową formę - delikatny ażur, który dla wzmocnienia, pokrywa się warstwą farby akrylowej. Efekt zawsze olśniewający.
Tradycja ewoluuje, a form zdobienia i materiałów przybywa. Inwencja artystyczna nie zna granic. Dziś można spotkać "pisanki" z porcelany, tkaniny, drewna, metalu, szkła, wykonane na szydełku czy w technice decoupage. Inspiracje można też czerpać z unikatowej kolekcji kołomyjskiego muzeum poświęconego wyłącznie sztuce pisankarskiej.       

   

Jajka porcelanowe z duńskiej manufaktury Royal Copenhagen,
via www.royal

P I S A N K A   S Y M B O L E M   W I A R Y   I   L U K S U S U

Jajko towarzyszyło nam od tysięcy lat, na tym i na tamtym świecie. Symbolizowało początek wszechrzeczy, przypisywano mu moce magiczne i lecznicze. Malowano je i rzeźbiono, jak czynili to australijscy Aborygeni, dla których jajko również było przedmiotem kultu. Drewniane imitacje jaj można znaleźć również w starej sztuce rosyjskiej. Dekorowano je techniką wywodzącą się z tradycji pisania ikon, pokrywając powierzchnię skorupki czarną laką, na którą za pomocą tempery nanoszono malarstwo miniaturowe. 

Majolikowe i fajansowe jajka to również przedmioty zbytku już od dawna. Takie jajka można powiesić na gałązkach bazi, udekorować nimi okno lub wielkanocny stół. Efekt gwarantowany! Przepiękne wzory pisanek oferują manufaktury porcelany o kilkusetletniej tradycji takie jak duńska Royal Copenhagen i francusko-niemiecka Villeroy & Boch czy najmłodsza - Lladró z Hiszpanii. 

Jednak nic nie może się równać ze słynnymi jajkami wielkanocnymi autorstwa Petera Carla Fabergé - nadwornego złotnika cara Aleksanda III Romanova. Ten niezwykle utalentowany petersburski jubiler tworzył z drogocennych kamieni i złota istne cacka, którymi car obdarowywał swoją rodzinę, a później także innych dostojników.

Obecnie jajka Fabergé stanowią obiekt pożądania wielu kolekcjonerów. Praktycznie są nie do zdobycia, kiedy jednak pojawiają się na aukcjach, ich ceny osiągają zawrotną cenę.  

Jedno z jajek wielkanocnych Fabergé

Mam nadzieję, że po tym jajecznym wstępie, nabierzecie ochoty na samodzielne dekoracje pisanek i przyzdobienie nimi Waszego ukochanego domu. Nie bylabym sobą, gdybym nie podsunęła kilku ciekawych inspiracji. A tymczasem życzę Wam kreatywności, wewnętrznego rozwoju, wrażliwości na rzeczy piękne, samych dobrych myśli i radosnych chwil - niech się wykluwają z Waszej kolorowej głowy jak najczęściej! WESOŁYCH ŚWIĄT!

Propozycja Marthy Stewart

To również dzieło Marthy S.

Ostatnia propozycja pani Marthy

I na koniec dwie propozycje dla naszych Milusińskich, obowiązkowo do własnoręcznego wykonania!